Facebook Instagram

Organizacja trzeciego sektora. Czym jest?

/ Publikacje / By

W obecnym modelu państwa istnieją trzy sektory, w obrębie których ono funkcjonuje: sektor publiczny (odpowiedzialny za funkcjonowanie i administrowanie państwem),  sektor biznesu, nakierowany na osiągnięcie zysku (for profit), oraz sektor trzeci, skupiający organizacje społeczne oraz różnego rodzaju zrzeszenia osób fizycznych i inne osoby prawne nie zorientowane na zysk (non profit) podczas wypełniania swoich statutowych zadań.

Celem sektora publicznego (państwowego), jest administracja państwem, realizowanie jego zadań, zapewnienie płynności finansowej państwa, dysponowanie budżetem, oraz stanowienie gwarancji ciągłości rządów w świetle prawa. Sektor biznesu, nazywany także sektorem prywatnym, lub sektorem przedsiębiorców skupia podmioty fizyczne i prawne działające w celu osiągnięcia zysków. Trzecim sektorem nazywamy zaś  organizacje społeczne o charakterze formalnym, jak i nieformalnym, w tym organizacje pozarządowe. Potocznie zaś najczęściej mówimy o nim – sektor pozarządowy.

Definiując trzeci sektor musimy brać pod uwagę wiele cech. Wedle definicji stworzonej na potrzeby analiz międzynarodowych John Hopkins University (Baltimore, USA), wyróżnić należy pięć najważniejszych cech tego sektora:

  1. struktura organizacyjna i formalna rejestracja (w Polsce ten warunek nie obowiązuje)
  2. strukturalna niezależność od władz publicznych

3.charakter niezarobkowy

  1. suwerenność i samorządność
  2. przynależność na zasadzie dobrowolności.

Szczegółowe zdefiniowanie trzeciego sektora jest sprawą trudną, z uwagi na mnogość podmiotów jakie skupia i ich zróżnicowanie. Przyjrzyjmy się zatem temu, jakie byty możemy zaliczyć do tego sektora:

  1. Fundacje;
  2. Stowarzyszenia zarejestrowane;
  3. Stowarzyszenia zwykłe (bez osobowości prawnej);
  4. Federacje (w formie stowarzyszeń);
  5. Związki zawodowe;
  6. Związki pracodawców;
  7. Partie polityczne;
  8. Organizacje samorządów różnych grup zawodowych (izby gospodarcze, cechy, np. Rzemiosł Drzewnych i izby rzemieślnicze, z wyjątkiem tych, w których członkostwo jest obowiązkowe, jak np. Izby Lekarskie czy Rady Adwokackie);
  9. Organizacje działające na mocy odrębnych przepisów, w tym m.in. koła łowieckie (Polski Związek Łowiecki), Polski Czerwony Krzyż, Związek Ochotniczej Straży Pożarnej, komitety, w tym społeczne, rady;
  10. Organizacje kościelne: instytucje społeczne kościołów i związków wyznaniowych, prowadzące działalność świecką, w tym: organizacje członkowskie (np. Akcja Katolicka), instytucje społeczne kościołów (np. szkoły, placówki opiekuńcze, Caritas),
  11. kółka rolnicze i koła gospodyń wiejskich
  12. grupy, takie jak kluby osiedlowe czy grupy wsparcia, grupy samopomocowe.
  13. spółdzielnie socjalne;
  14. spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz kluby sportowe będące spółkami działającymi na podstawie przepisów ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (Dz. U. z 2014 r. poz. 715 oraz z 2015 r. poz. 1321 i 1932), które nie działają w celu osiągnięcia zysku oraz przeznaczają całość dochodu na realizację celów statutowych oraz nie przeznaczają zysku do podziału między swoich udziałowców, akcjonariuszy i pracowników.

Departament Pożytku Publicznego określa trzeci sektor w taki sposób: „Trzeci sektor to zbiorcza nazwa organizacji pozarządowych. To określenie pochodzi z języka angielskiego i nawiązuje do podziału aktywności społeczno-gospodarczej nowoczesnych państw demokratycznych na trzy sektory. Według tej typologii pierwszy sektor to administracja publiczna, określana też niekiedy jako sektor państwowy. Drugi sektor to sfera biznesu, czyli wszelkie instytucje i organizacje, których działalność jest nastawiona na zysk, nazywany też sektorem prywatnym. Trzeci sektor to ogół prywatnych organizacji, i działających społecznie i nie dla zysku, czyli organizacje pozarządowe (organizacje non-profit)”.

Jest to jednak definicja niepełna i mylnie zrównująca pojęcie trzeciego sektora z pojęciem organizacji pozarządowej.

Warto jednak zwrócić uwagę przy powyższym  wyszczególnieniu na to, co odróżnia organizację pozarządową od pozostałych organizacji trzeciego sektora, czyli na związek danego podmiotu z państwem i jego jednostkami. Organizacja pozarządowa jest pozbawiona ze swej natury związków z państwem i niezwiązana jego zadaniami, i niezależna. Nie będzie więc organizacją pozarządową np. Rada Rodziców przy szkole zasilanej z budżetu państwa, czy Koło Gospodyń Wiejskich przy Wiejskim Ośrodku Kultury. Podobnie jak Ochotnicza Straż Pożarna, czy różnego rodzaju kluby, bądź koła działające przy bytach państwowych takie jak szkoły, czy uczelnie wyższe.

Czasami mówi się też o istnieniu tzw. czwartego sektora, który miałby reprezentować oddolne inicjatywy obywatelskie, niesformalizowane i spontaniczne. Zaliczana bywa do niego inicjatywa obywatelska, np. obywatelska inicjatywa ustawodawcza.

Inicjatywa ustawodawcza  to uprawnienie do przedkładania władzy projektów ustaw (na podstawie których ustala się inne akty prawne), stanowi więc przejaw sprawowania władzy przez naród. W Polsce, na mocy art. 118 Konstytucji RP, prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje:

Czynności związane z przygotowaniem projektu ustawy, oraz organizacją zbierania podpisów obywateli popierających projekt, wykonuje komitet inicjatywy ustawodawczej. Komitet posiada osobowość prawną, którą nabywa z chwilą przyjęcia przez Marszałka Sejmu zawiadomienia o jego  zawiązaniu przez co najmniej 15 obywateli polskich, którzy mają prawo wybierania do Sejmu i złożyli pisemne oświadczenie o przystąpieniu do komitetu, ze wskazaniem imienia (imion) i nazwiska, adresu zamieszkania oraz numeru PESEL.

Inicjatywę ustawodawczą od innych bytów odróżnia stosunkowo krótki czas działania, tzn. 3 miesiące od przyjęcia zawiadomienia przez Marszałka Sejmu.

Różnicę pomiędzy sektorem trzecim, a pojęciem sektora czwartego (rzadko używanego), stanowi więc jedynie kwestia czasu działania, albowiem cele mogą być jak najbardziej zbieżne z celami sektora trzeciego (bądź pozostałych dwóch). Inicjatywa obywatelska stanowi pewne panaceum na problem, na który w inny sposób nie udało się zwrócić uwagi, bądź znaleźć mu rozwiązania.

Prócz inicjatywy obywatelskiej do sektora czwartego zaliczyć można każdy przejaw spontanicznego, dobrowolnego łączenia się obywateli w celu osiągnięcia celu istotnego z punktu widzenia tej grupy, będący działaniem zorganizowanym. Można spotkać definicje, jakie mówią, że cel ten musi być społecznie i/lub gospodarczo użyteczny, jednak takie zawężenie nie daje pełnego obrazu czym inicjatywa obywatelska może być, albowiem zdarzają się inicjatywy, jakich cele nie noszą takich znamion, lub też niesłychanie trudno jest stwierdzić, czy konkretne cele są de facto użyteczne.

Wspomniane powyżej kryterium krótkiego czasu, wskazane jako czynnik odróżniający oba sektory,  nie jest mimo wszystko czynnikiem trwałym. Inicjatywę obywatelską można bowiem przedłużyć o kolejne trzy miesiące, zaś zdarzają się w sektorze trzecim przypadki powoływania fundacji w konkretnym celu (np. zebrania funduszy, czy zrealizowania projektu), który również może wynieść kilka miesięcy. Są to naturalnie przypadki rzadkie, z reguły nawet takie „jednorazowe” fundacje działają dłużej, jednak zdarzyć się mogą.

Niemożliwe jest więc jasne wytyczenie granic pomiędzy tymi dwoma sektorami, przyjmując kryterium czasowe. Kryterium celowości działań także nie spełni tu swej roli, albowiem przyjmując definicję „każdy przejaw spontanicznego, dobrowolnego łączenia się obywateli w celu osiągnięcia celu istotnego z punktu widzenia tej grupy, będący działaniem zorganizowanym” widzimy, że pasuje ona także do stowarzyszeń, a pojęcie spontaniczności można interpretować bardzo różnie. Ponadto sektor trzeci także mieści w sobie różnego rodzaju byty nierejestrowe. Wynika z tego, że pojęcie sektora czwartego, mieszczącego inicjatywy ustawodawcze i podobne do nich „ruchy”  jest mało zasadne, albowiem jego kryteria osadzone są mimo wszystko w sektorze trzecim.

Innym bytem, umieszczanym czasem w sektorze trzecim, a czasem w czwartym, jest ruch społeczny. Z jego definicji wynika, że jest to „forma zbiorowego, spontanicznego działania pewnych kategorii społecznych lub zbiorowości, zmierzającego do określonego celu i często do wywołania zmiany społecznej”. Praktyka jednak często wyklucza z tej definicji słowo „spontaniczne”, albowiem ogromna ilość ruchów społecznych wymagała planów i przygotowań. Trudno wyobrazić sobie ruch narodowowyzwoleńczy, feministyczny, czy antynuklearny, bez stworzenia mu pewnej płaszczyzny do zaistnienia i rozprzestrzeniania się. Często ruchy społeczne są podwalinami, na jakich tworzą się organizacje, związki, czy partie polityczne. Ruch społeczny może też przekształcić się w inicjatywę obywatelską i odwrotnie.

Oficjalna definicja trzeciego sektora brzmi: Trzeci sektor – zwrot, którym określa się ogół organizacji pozarządowych. Określenie to wywodzi się z teorii podziału nowoczesnego państwa na trzy główne sektory: państwowy, rynkowy oraz organizacji non-profit, działających pro publico bono, ale jednocześnie niezwiązanych instytucjonalnie z administracją publiczną.

Dopóki definicja trzeciego sektora będzie występować w takiej formie, a ustawodawca nie zadba o jej zmianę, pozostaje jedynie wypracowywanie jej na własny i/lub cudzy użytek, zgodnie z praktyką i rzeczywistością. Zbudowanie jej można rozpocząć od rozszerzenia definicji organizacji pozarządowych, zawartej  w art. 3 ust. 2 ustawy z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, jaka brzmi: „organizacjami pozarządowymi są, nie będące jednostkami sektora finansów publicznych, w rozumieniu przepisów o finansach publicznych, i niedziałające w celu osiągnięcia zysku, osoby prawne lub jednostki nieposiadające osobowości prawnej utworzone na podstawie przepisów ustaw, w tym fundacje i stowarzyszenia”.

Wskazano tu wyraźnie, że organizacja pozarządowa musi powstać w oparciu o konkretne przepisy ustawy.

Zaś trzeci sektor zaś  to także byty jakie nie muszą działać w myśl przepisów, czy też własnych wewnętrznych aktów.

Jego definicję można więc skonstruować tak:

„Trzeci sektor skupia organizacje pozarządowe, oraz wszelkie byty formalne i nieformalne, niebędące podmiotami administracji państwowej ani przedsiębiorcami, działające nie dla zysku, powstałe do realizacji wyznaczonych celów, na rzecz których wykorzystują wspólne zasoby i dobra”.

W tę definicję wpisuje się zarówno inicjatywa ustawodawcza, jak i ruch społeczny, bez potrzeby umieszczania ich w odrębnym sektorze.

Aleksandra Żórawska

Opracowanie powstało na potrzeby działań statutowych fundacji Semper Art, oraz fundacji AKTIVECO.

Wszystkie prawa do tekstu zastrzeżone.  Zabronione jest kopiowanie tekstu w części lub całości przez inne osoby, redakcje i serwisy internetowe bez zgody autora; grozi to karą i może być ścigane prawnie.